2016, Α Journey to the Land of Immortals 4,000 Years of Greek Treasures” στην Ιαπωνία
Σκεύος με μορφή προσωπείου
Πρωτοκυκλαδική περίοδος
Πηλός
Νάξος (άγνωστης προέλευσης. Στον κατάλογο του Μουσείου αναφέρεται ως «εύρημα Κλωνός Στεφάνου», του ανθρωπολόγου που πραγματοποίησε ανασκαφές στη Νάξο από το 1903 έως το 1911) .
Ύψ. 17 εκ., πλ. 16 εκ., διάμ. 14 εκ.
Νάξος, Αρχαιολογικό Μουσείο 4766
Σχεδόν ημισφαιρικό και κοίλο χονδροειδές σκεύος. Τα πλευρικά του τοιχώματα απολήγουν σε δύο κάθετες προεκτάσεις-λαβές. Φέρει από μία οπή σε κάθε πλαϊνή πλευρά και τέσσερις στην όψη, που διατάσσονται σε ζεύγη ένθεν και ένθεν κάθετης πλαστικής σχοινοειδούς ταινίας. Ίχνη καύσης κατά τόπους.
Έχει ερμηνευθεί ως πώμα, πύραυνο, κρατευτής ή τελετουργικό προσωπείο. Πρόσφατη άποψη υποστηρίζει ότι θα χρησίμευε στο πλαίσιο μεταλλουργικών δραστηριοτήτων.
Στις Κυκλάδες, εκτός από τη Νάξο, ο τύπος έχει βρεθεί, μεταξύ άλλων, στην Κέρο, το Δασκαλιό, τη Φυλακωπή της Μήλου, στα Δωκαθίσματα και τη Μαρκιανή της Αμοργού. Στην τελευταία θέση συναντάται σε διάφορες παραλλαγές σε στρώματα και των τεσσάρων φάσεων της Μαρκιανής (φάσεις Ι έως ΙV), οι οποίες καλύπτουν όλη τη διάρκεια της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού.
Τηγανόσχημο σκεύος
Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος
Μάρμαρο
Μήκ. 34 εκ., πλ.: 22 εκ.
Νάξος, νεκροταφείο Απλωμάτων (τάφος ΧΧVII). Βρέθηκε το 1976
Νάξος, Αρχαιολογικό Μουσείο 6902
Το σκεύος οφείλει την ονομασία του στην ομοιότητα με τα σύγχρονα τηγάνια. Φέρει εγχάρακτη διακόσμηση: στο σώμα ρόμβοι επιστέφονται από τρίγωνα, ενώ στη λαβή με τη τριγωνική απόληξη λοξά γραμμίδια σχηματίζουν ιχθυάκανθα. Αποκρουσμένο κατά τόπους.
Πρόκειται για ένα από τα ελάχιστα γνωστά λίθινα δείγματα σκευών αυτού του τύπου που στη συντριπτική τους πλειονότητα κατασκευάζονταν από πηλό. Άλλο μαρμάρινο, ωστόσο ακόσμητο, προέρχεται επίσης από το νεκροταφείο των Απλωμάτων και εκτίθεται στο Μουσείο της Νάξου. Το μοναδικό δείγμα από χλωρίτη λίθο, με πιθανή προέλευση τη Νάξο ή την Κέρο, επαναπατρίστηκε το καλοκαίρι του 2014 από το Κρατικό Μουσείο της Βάδης και εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Τα σκεύη αυτά συνήθως διακοσμούνται με σύμβολα της γονιμότητας (ηβικό τρίγωνο), του ουράνιου χώρου (ήλιος, αστέρι) και του υγρού στοιχείου (σπείρες, πλοία, ψάρια). Η χρήση τους παραμένει άγνωστη, αν και έχουν προταθεί πολλές ερμηνείες: θεωρήθηκε διακοσμητικό αντικείμενο, πινάκιο, μήτρα για τη διαμόρφωση πλακούντων αλατιού, κύπελλο για σπονδές ή για την προσφορά καρπών στους νεκρούς, πυξίδα για την φύλαξη αντικειμένων καλλωπισμού ή χρωστικών ουσιών για τους ζωντανούς ή τους νεκρούς, κάλυμμα αγγείων, τύμπανο, με τεντωμένο δέρμα στην επάνω επιφάνεια, αστρολάβος, καθρέφτης, με την προσθήκη νερού στο εσωτερικό του.
Καπελλόσχημο σκεύος
Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίδος
Πηλός
Ύψ. 11 εκ., διάμ. χείλους 30 εκ.
Νάξος, νεκροταφείο Αγίων Αναργύρων (στον περίβολο). Βρέθηκε το 1961.
Νάξος, Αρχαιολογικό Μουσείο, 3603
Χονδροειδές σκεύος με επίπεδη βάση, βαθύ κυλινδρικό σώμα και πλατύ, περιχείλωμα. Στην άνω επιφάνεια φέρει πέντε επάλληλες σειρές με έντυπα τρίγωνα τα οποία σχηματίζουν ρομβοειδή κοσμήματα. Ο πυθμένας είναι ελαφρώς λειασμένος. Στη βάση σώζεται αποτύπωμα ψάθινου πλέγματος.
Η εύρεση των σκευών αυτών σε οικισμούς, σε συνδυασμό με την ομοιότητα του τύπου με βεβαιωμένα σε οικιακή χρήση πύραυνα ή μικρές εστίες στη μινωική Κρήτη υποδεικνύει ανάλογη χρήση. Ωστόσο, το γεγονός ότι τέτοια σκεύη έχουν βρεθεί και σε νεκροταφεία, επάνω σε εξέδρες που θεωρήθηκαν τελετουργικές, καθιστά πιθανή τη χρήση τους σε τελετές προς τιμήν των νεκρών.
Δύο κρατηρίσκοι με πόδι (Καντήλες)
Πρωτοκυκλαδική περίοδος
Μάρμαρο
Αρ. ευρ. 1145 (αριστερά): ύψ. 25.5 εκ., διάμ.: 20,5 εκ., διάμ. χείλους 10,5 εκ.
Αρ. ευρ. 1146 (δεξιά): ύψ. 14 εκ., διαμ. 13 εκ., διάμ. χείλους 8,00 εκ.
Νάξος (άγνωστης προέλευσης. Παραδόθηκε το 2001)
Απείρανθος, Αρχαιολογική Συλλογή (Μουσείο Μ. Μπαρδάνη) 1146 και 1147.
Ο μικρότερος κρατηρίσκος (αρ. ευρ. 1146) είναι ραδινότερος, με κυλινδρικό λαιμό και ημισφαιρικό σώμα. Ο μεγαλύτερος (αρ. ευρ. 1145) έχει κολουροκωνικό λαιμό και πεπιεσμένο αχινόσχημο σώμα. Και οι δύο φέρουν σταυρωτά από τέσσερις κατακόρυφες διάτρητες μηνοειδείς αποφύσεις, στηρίζονται σε κωνικό πόδι, ελαφρώς κοίλο εσωτερικά, και έχουν αποκρούσεις στα χείλη και τις αποφύσεις.
Πρόκειται για σκεύη άγνωστης χρήσης που αποτελούν τον πλέον διαδεδομένο τύπο μαρμάρινου αγγείου κατά την προχωρημένη ΠΚ Ι (Φάση Πλαστηρά), ο οποίος μιμείται αντίστοιχο πήλινο τύπο της ΠΚ Ι. Η επιστημονική τους ονομασία είναι κρατηρίσκοι. Τη λαϊκή ονομασία («καντήλες») την οφείλουν στην ομοιότητά τους με τα καντήλια των ορθόδοξων Χριστιανών, κάποια δε από αυτά είχαν μάλιστα χρησιμοποιηθεί σε μεταγενέστερους χρόνους ως καντήλια σε εκκλησίες των νησιών. Αν και οι μαρμάρινες καντήλες με ασφαλή ανασκαφική προέλευση είναι γνωστές μέχρι στιγμής μόνο από τάφους και δεν φαίνεται να προσφέρονταν για χρήση στην καθημερινή ζωή, λόγω του ότι είναι συνήθως πολύ βαριές και δύσχρηστες, το γεγονός ότι οι αποφύσεις τους είναι συχνά σπασμένες έχει θεωρηθεί ως ένδειξη για τη χρήση τους και σε οικισμούς πριν από την εναπόθεσή τους στους τάφους.
Η εικόνα τους ως καντήλια στους προϊστορικούς τάφους μας φέρνει στον νου τη λαϊκή παράδοση που θεωρεί ότι η φωτιά συμβολίζει την ψυχή και παραλληλίζει τη ζωή του ανθρώπου με ένα καντήλι, του οποίου η φλόγα, άλλοτε καίει ζωηρά και άλλοτε τρεμοπαίζει πριν σβήσει.
Ραμφόστομη πρόχους
ΠΚ ΙΙ/ΙΙΙ περίοδος
Πηλός
Ύψ. 24 εκ., διάμ. 18 εκ. διάμ. βάσης 6,5-7,5 εκ.
Νάξος, Γαλανάδο. Βρέθηκε το 2007.
Νάξος, Αρχαιολογικό Μουσείο 10780
Η πρόχους έχει σχεδόν σφαιρικό σώμα με λεπτά τοιχώματα και σχετικά ψηλό στενό και ελαφρώς κοίλο λαιμό. Η ραμφόστομη προχοή έχει κλίση μικρότερη των 45 μοιρών και φέρει ανεπαίσθητη διόγκωση στη γένεση. Το στόμιο, αποκεκρουμένο στο άκρο, είναι ευρύ, με τάση μείωσης προς τα έξω. Ζεύγος παράλληλων οριζόντιων νευρώσεων κοσμεί το άνω και κάτω τμήμα της κάθετης ταινιωτής λαβής. Η βάση είναι υποτυπώδης, επίπεδη και ασταθής.
Πηλός σχετικά καθαρός, πορτοκαλόχρωμος. Στην εξωτερική επιφάνεια σώζονται έντονα ίχνη ελαφρώς στιλβωμένου ανοιχτοκάστανου έως καστανέρυθρου επιχρίσματος. Το πρόσθιο κάτω μέρος της κοιλιάς είναι απολεπισμένο με αποτέλεσμα να είναι ορατός ο μελανός έως τεφρός πυρήνας. Στον ώμο, τον λαιμό και την κοιλιά λοξές αχνές και αβαθείς γραμμώσεις, με οριζόντια ή κάθετη φορά, έχουν προκληθεί από έντριψη ώστε να επιτευχθεί η τελική επεξεργασία της επιφάνειας.
Πρόκειται για το μοναδικό κτέρισμα κιβωτιόσχημου τάφου, ίσως οστεοφυλακίου, που βρέθηκε κατεστραμμένος στην παρειά του κεντρικού δρόμου Χώρας-Φιλωτίου. Διατηρούσε οστά δύο τουλάχιστον ενηλίκων. Το αγγείο βρέθηκε σπασμένο και πεσμένο επάνω σε πλακοειδή λίθο, με την προχοή του προς τα επάνω και τη βάση του μπροστά στη μία πλευρά του τάφου, στην οποία πιθανώς θα στηριζόταν, τοποθετημένο κάποτε όρθιο επάνω στον λίθο.
Οι ραμφόστομες πρόχοι και ιδιαίτερα οι ανατολικού τύπου ή «ανατολίζουσες», όπως η συγκεκριμένη, ανήκουν σε μία από τις συνηθέστερες κατηγορίες ταφικών προσφορών. Η ταφική χρήση των πρόχων φαίνεται να απορρέει από τον συμβολισμό που μπορούσε να προσλαμβάνει το υγρό περιεχόμενό τους, δηλαδή το νερό, το κρασί ή το λάδι. Έχει υποστηριχθεί ότι η χρήση θαλάσσιων υλικών, όπως τα βότσαλα, στις εξέδρες των ΠΚ νεκροταφείων πιθανώς σχετίζεται με τελετουργικούς καθαρμούς με θαλασσινό νερό, όπως αυτοί παραδίδονται, για τους ιστορικούς χρόνους, από τους αρχαίους συγγραφείς. Το κρασί συνδέεται με την πρόποση προς τους νεκρούς ως δείγμα τελευταίου αποχαιρετισμού. Από τους μυκηναϊκούς χρόνους και εξής οι νεκροί συνοδεύονται από αγγεία διαφόρων τύπων που περιείχαν λάδι. Η παρουσία λαδιού σε κυκλαδικά νεκροταφεία κατά την ΠΚ εποχή ίσως υποδηλώνει παραπλήσια λειτουργία. Λόγω του εξαγνιστικού χαρακτήρα των υγρών που έφεραν, οι πρόχοι στα προϊστορικά νεκροταφεία είναι δυνατόν να συσχετιστούν με τελετουργίες (π.χ. σπονδές, νεκρόδειπνα κ.ά.) στο πλαίσιο της ταφικής πρακτικής. Δεν αποκλείεται, επομένως, η χρήση και της συγκεκριμένης πρόχου σε κάποια σχετική τελετουργία, ενόσω ο τάφος ήταν ακόμη ανοιχτός, και η τοποθέτησή της στο εσωτερικό του μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας. Την πιθανότητα να διενεργήθηκε κάποιου είδους εξαγνιστική τελετή ενισχύουν η εικόνα και τα ευρήματα του περιβάλλοντος χώρου και κυρίως το λιθόστρωτο κοντά στον τάφο, που παραπέμπει στις τελετουργικές εξέδρες οι οποίες συναντώνται σε αρκετά ΠΚ νεκροταφεία
Παλέττα
ΠΚ ΙΙ
Μάρμαρο
Μήκ. 20 εκ., πλ. 30 εκ.
Νάξος (άγνωστης προέλευσης. Προέρχεται πιθανώς από την περιοχή του Μαραθού. Παραδόθηκε το 2012)
Νάξος, Αρχαιολογικό Μουσείο 11098
Ορθογώνιο πλακοειδές τριβείο με περιχείλωμα (παλέττα) και επιπεδόκυρτη βάση. Φέρει ωοειδή βάθυνση στο κέντρο περίπου της άνω χρηστικής επιφάνειας.
Τα λίθινα τριβεία ανήκουν στα οικιακά σκεύη που συνδέονται με τον θρυμματισμό και την κονιορτοποίηση στερεών ουσιών, καθώς και με την επεξεργασία κυρίως καρπών για την παρασκευή τροφής. Ωστόσο, οικιακά σκεύη ανάλογων διαστάσεων και χρήσης κατασκευάζονταν από άλλα, ταπεινότερα πετρώματα, ενώ τα μέχρι στιγμής μαρμάρινα δείγματα είναι γνωστά μόνο ως ταφικά κτερίσματα.
Παρά το γεγονός ότι το συγκεκριμένο τριβείο είναι άγνωστης προέλευσης (αφού δεν αποτελεί εύρημα ανασκαφής) και δεν φέρει ίχνη χρώματος ή άλλου, επεξεργασμένου, υλικού, ώστε να μπορούμε με βεβαιότητα να αναγνωρίσουμε τη χρήση του, η ωοειδής βάθυνση λόγω φθοράς, φανερώνει αδιαμφισβήτητα την εντατική χρήση του. Συνεπώς, οι ασφαλείς ενδείξεις χρήσης του, σε συνδυασμό με το υλικό κατασκευής (λευκό μάρμαρο) και τον εξαιρετικά καλό βαθμό διατήρησής του, το καθιστούν όχι ιδιαίτερα συχνό, επομένως ιδιαίτερης αρχαιολογικής και επιστημονικής αξίας εύρημα.
Ειδώλιο
ΠΚ Ι περίοδος (3200-2800 π.Χ.)
Μάρμαρο
Ύψ. 23 εκ., πλ. ώμων 8,3 εκ.
Άγνωστης προέλευσης. Προέρχεται από κατάσχεση (στον κατάλογο υπάρχει η σημείωση «Μύκονος μεταφορά»).
Νάξος, Αρχαιολογικό Μουσείο 199
Ειδώλιο τύπου Πλαστηρά. Ελλιπές κατά το δεξιό σκέλος. Έχει πολύ ψηλό λαιμό που απολήγει σε μικρό κυλινδρικό κεφάλι με κωνικό πίλο ο οποίος φέρει οριζόντιες αυλακώσεις. Οι οφθαλμοί αποδίδονται με αβαθείς κοιλότητες και τα χείλη με εγχαράξεις. Επίσης με εγχαράξεις αποδίδονται τα δάχτυλα των άνω και κάτω άκρων. Οι βραχίονες είναι διπλωμένοι επάνω στο ευρύ στέρνο με τους πλατείς ώμους που γέρνουν προς τα κάτω, και οι πήχεις τοποθετούνται αντικρυστά, χωρίς να ακουμπούν τα χέρια μεταξύ τους. Ιδιαίτερα τονισμένη είναι η καμπυλότητα των μηρών, μολονότι ο κορμός είναι επίπεδος, ενώ το φύλο δηλώνεται πλαστικά, ωστόσο υποτυπωδώς.
Το λευκό μάρμαρο, που αφθονεί σε πολλά κυκλαδονήσια και κυρίως στη Νάξο, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην καθιέρωση της μαρμαρογλυπτικής, που είχε ήδη αρχίσει να αναπτύσσεται στη Νεολιθική περίοδο, ως της πιο χαρακτηριστικής δημιουργικής διαδικασίας του Πρωτοκυκλαδικού Πολιτισμού. Κατά την ΠΚ Ι περίοδο, τα φυσιοκρατικά ειδώλια τύπου Πλαστηρά, που οφείλουν την ονομασία τους στο ομώνυμο ΠΚ νεκροταφείο της Πάρου, συνυπάρχουν με τα σχηματικά βιολόσχημα. Αποτελούν εξέλιξη των στεατοπυγικών νεολιθικών ειδωλίων και την πρωιμότερη φυσιοκρατική απόδοση της ανθρώπινης μορφής κατά την 3η χιλιετία.
