Αρχαία Ίος
Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων πραγματοποιεί στο νησί της Ίου αρχαιολογικές έρευνες και σωστικές ανασκαφές από τη δεκαετία του 1980 μέχρι σήμερα, φέρνοντας στο φως μεγάλο αριθμό άγνωστων θέσεων με οικοδομικά λείψανα και πλήθος ευρημάτων από την προϊστορική περίοδο έως την ύστερη αρχαιότητα. Το Υπουργείο Πολιτισμού στο πλαίσιο προστασίας τους προχώρησε στην κήρυξη και οριοθέτηση επτά περιοχών ως αρχαιολογικών χώρων (Σκάρκος, Μαγγανάρι, Αγία Θεοδότη, Ψάθη – Ψαθονήσι, Μαγαζιά, Πλακωτός-Ψαρόπυργος, Πλάκες-Μπουντάρι της Κυρά–Λένης). Τα ανασκαφικά δεδομένα των τελευταίων ετών σε συνδυασμό με το πλούσιο επιγραφικό υλικό και τις γραπτές πηγές αποτελούν σημαντική πηγή πληροφοριών για την οικιστική, κοινωνική, πολιτική και οικονομική οργάνωση του νησιού κατά την κλασική, ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο και μας επιτρέπουν να συνθέσουμε τον αρχαιολογικό χάρτη της νήσου.
Ίος νήσος και πόλις (Claudii Ptolemaei Geographia Lipsiae, ed. 1843, Liv. ΙΙΙ Cap.15,28)
Η αρχαία πόλη βρισκόταν στη θέση της σημερινής Χώρας, στον λόφο του Κάστρου και η θέση της ήταν εξαιρετικά νευραλγικής σημασίας, καθώς ήλεγχε το φυσικό λιμάνι της. Διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη που είτε περισυλλέχθηκαν είτε είναι εντοιχισμένα σε ιερούς ναούς και κατοικίες του νησιού, καθώς και ορατά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα αποτελούν τεκμήρια της αρχιτεκτονικής εξέλιξής της.
Η πόλη περιβαλλόταν από εντυπωσιακό οχυρωματικό τείχος, κατασκευασμένο από επιμήκεις ογκηρούς σχιστολιθικούς λίθους, μεγάλο τμήμα του οποίου διασώζεται και παραμένει μέχρι σήμερα ορατό. Η κύρια πύλη της πόλεως βρισκόταν στη δυτική πλευρά του λόφου, στο σημείο που έχει διατηρηθεί μέχρι σήμερα η λαξευμένη στον φυσικό βράχο κλίμακα που οδηγούσε από το λιμένα στην πόλη. Από την κεραμική που βρέθηκε στα θεμέλια του τείχους συμπεραίνουμε ότι το η πρώτη φάση κατασκευής του ανάγεται στα αρχαϊκά χρόνια με επισκευές και ενισχύσεις στα κλασσικά και κυρίως στα ελληνιστικά χρόνια.
Στο βορειοδυτικό τμήμα του λόφου του Κάστρου, καθώς και στον λόφο της Πεντάνασσας απέναντι από την Χώρα, έχουν αποκαλυφθεί οικοδομικά λείψανα δημοσίων και ιδιωτικών κτηρίων, ιερών και ναϊκών οικοδομημάτων, που χρονολογούνται στην ύστερη κλασσική εποχή. Αρχιτεκτονικά λείψανα αρχαίων οικοδομημάτων και τμήματα οδικού και αποχετευτικού δικτύου των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων αποκαλύφθηκαν στο νοτιοανατολικό τμήμα του λόφου του Κάστρου, οδηγώντας μας στο συμπέρασμα ότι η πόλη κατά την εποχή αυτή εξακολουθούσε να είναι οργανωμένη γύρω από τον λόφο.
Τεκμήρια της κατοίκησης της νήσου στις παραθαλάσσιες περιοχές, καθώς και σε λόφους στο εσωτερικό του νησιού αποτελούν τα αρχιτεκτονικά λείψανα αρχαίων οικοδομημάτων και πύργων. Από αυτά ξεχωρίζουν στην περιοχή της Ψάθης και της Αγίας Θεοδότης τα αρχαία, πιθανώς ναϊκά, κτήρια, πάνω στα οποία έχουν οικοδομηθεί το ναΰδριο της Παναγίας στο Πορί και ο Ι.Ν. της Αγίας Θεοδότης αντίστοιχα, καθώς και τα λείψανα υδραγωγείων της ρωμαϊκής περιόδου. Ερείπια παραλιακής κώμης ρωμαϊκών χρόνων έχουν αποκαλυφθεί στη θέση Μαγαζιά στα βόρεια του νησιού. Αρχαία κτήρια ορθογωνικής κάτοψης της ύστερης κλασικής περιόδου διασώζονται σε καλή κατάσταση διατήρησης στη θέση Ελληνικά στον Επάνω Κάμπο και στη θέση Γεφυράκι. Ορατά κατάλοιπα πύργων της ύστερης κλασικής περιόδου διασώζονται στις θέσεις Μερσινιά και Ψαρόπυργος – Πλακωτός.
ΟΜΗΡΟΣ ΚΑΙ ΙΟΣ
Ἴος νῆσος μητρὸς πατρίς, ἥ σε θανόντα
δέξεται. ἀλλὰ νέων παίδων αἴνιγμα φύλαξαι.
δεικνύουσι δὲ οἱ Ἰῆται καὶ Ὁμήρου μνῆμα ἐν τῇ νήσῳ καὶ ἑτέρωθι Κλυμένης, τὴν Κλυμένην μητέρα εἶναι τοῦ Ὁμήρου λέγοντες.
Παυσανίας, Ἑλλάδος περιήγησις, Φωκικά, Λοκρῶν Ὀζόλων, Χ, 24,2.
Το νησί της Ίου είναι στενά συνδεδεμένο με το όνομα του Ομήρου. Η ομώνυμη πόλη της θεωρούνταν μια από τις εφτά πόλεις που διεκδικούσαν τη γέννησή του. Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς αναφέρονται στον θάνατο και την ταφή του Ομήρου στην Ίο. Σύμφωνα μα τον Παυσανία, χρησμός του μαντείου των Δελφών ανέφερε ότι ο Όμηρος θα ταφεί στην Ίο, τόπο καταγωγής της μητέρας του Κλυμένης και μάλιστα οι Ιήτες έδειχναν τον τάφο του και της μητέρας του. Οι έρευνες της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων μεταξύ άλλων επικεντρώνονται στην περιοχή του αρχαιολογικού χώρου του Πλακωτού, όπου βρέθηκε από τον Pasch van Krienen το 1774 τμήμα ενεπίγραφης μαρμάρινης πλάκας που σχετίζεται με τον Όμηρο.
Την περίοδο των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων στα νομίσματα της Ίου απεικονίζεται η κεφαλή του Ομήρου με τη λέξη Όμηρος στον εμπροσθότυπο. Επίσης, σύμφωνα με την μαρμάρινη ενεπίγραφη πλάκα που βρέθηκε στην περιοχή της Αγίας Θεοδότης, είχε καθοριστεί ημέρα θυσίας κατά τον μήνα Ομηρεώνα.
Αγγελική Κουμνά, αρχαιολόγος ΕΦΑΚΥΚ
