Ο λόφος της Στελίδας, ύψους 118 μ., βρίσκεται στο δυτικό άκρο του ακρωτηρίου του Αγίου Προκοπίου, στη βορειοδυτική ακτή της Νάξου, περίπου 3 χλμ. νότια της Χώρας. Το 1981, στο πλαίσιο αρχαιοτοπογραφικής έρευνας από ομάδα Γάλλων επιστημόνων αναγνωρίστηκε εκεί μία «μοναδική στη λεκάνη της Μεσογείου» θέση με βραχώδη εξάρματα εξόρυξης πυριτόλιθου και κατάλοιπα κατεργασίας του πετρώματος. H χρονολόγηση του υλικού προκάλεσε προβληματισμό, κυρίως εξαιτίας της απουσίας παραλλήλων από άλλες κυκλαδικές θέσεις, ωστόσο, από τον Σεφεριάδη διατυπώθηκε η άποψη ότι συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ορισμένων εργαλείων παραπέμπουν στην Επιπαλαιολιθική ή στην αρχή της Νεολιθικής.
Τη σημασία της θέσης ως προϊστορικού «εργαστηρίου» πυριτόλιθου επικύρωσαν σωστικές ανασκαφές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων (δεκ. 1990, Φιλανιώτου). Το 2004, θεσμοθετήθηκε αρχαιολογικό καθεστώς προστασίας «για την αποτελεσματικότερη προστασία των ανεσκαμμένων και μη αρχαιοτήτων (υπολείμματα κατεργασίας πυριτόλιθου κατά τους προϊστορικούς χρόνους-πυρήνες, φολίδες κλπ…..). Μεταγενέστερες σωστικές έρευνες της Υπηρεσίας, το 2010 και 2011 (Λεγάκη) οδήγησαν σε σαφέστερη χρονολόγηση και πρόσφεραν επιπλέον πληροφορίες όσον αφορά στη χωρική οργάνωση της παραγωγής. Ειδικότερα: διαπιστώθηκε ότι γύρω από την κορυφή του λόφου διασπείρονται οι πρωτογενείς πηγές των πυριτολιθικών πρώτων υλών, σε συσχετισμό με τις οποίες επισημάνθηκαν δύο βραχοσκεπές με πληθώρα πρώτης ύλης και προϊόντων επεξεργασίας μπροστά στην είσοδό τους. Η πρώτη βραχοσκεπή βρίσκεται στην ανατολική πλευρά και είναι στενή και χαμηλή. Η δεύτερη, στη νότια-νοτιοδυτική πλευρά, είναι υψηλότερη και βαθύτερη. Πολύ κοντά της εντοπίσθηκαν τέσσερις πιθανές θέσεις εργαστηρίων κατεργασίας πυριτόλιθου και μεγάλη ποσότητα πρώτης ύλης, απορριμμάτων επεξεργασίας και εργαλείων. Η χρονολόγηση των διαγνωστικών εργαλείων ήταν σύμφωνη με την πρόταση του Σεφεριάδη για την επιπαλαιολιθική και, επιπλέον, οδήγησε στη διατύπωση της πιθανότητας δραστηριότητας κατά την Ανώτερη και Μέση Παλαιολιθική χωρίς να αποκλείεται και η Αρχαιότερη Παλαιολιθική.
Ακολούθησαν, συστηματικές επιφανειακές και ανασκαφικές διεπιστημονικές έρευνες στην περιοχή, από το 2013 έως και σήμερα, από την Καναδικό Ινστιτούτο (Tristan Carter) με τη συνδρομή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων (Δημήτρης Αθανασούλης) που επιβεβαίωσαν ότι η πηγή πυριτόλιθου αποτελούσε προϊόν εκμετάλλευσης από την Κατώτερη Παλαιολιθική μέχρι τη Μεσολιθική (δηλαδή από το 250.000 έως 7.000 π.Χ.). Εμπλούτισαν δε τα προκαταρκτικά αποτελέσματα των ερευνών της Εφορείας καθώς έφεραν στο φως ισχυρές ενδείξεις δραστηριότητας πρώιμων προ-sapiens ειδών με περιοδικές επισκέψεις τους κατά τις ψυχρές περιόδους του Πλειστόκαινου κατά τις οποίες η πολύ χαμηλότερη στάθμη της θάλασσας αποκάλυπτε χερσαία περάσματα προς τις Κυκλάδες από την ηπειρωτική Ελλάδα και από την Ανατολία. Όσον αφορά στην Ανώτερη Παλαιολιθική και Μεσολιθική εικάζεται ότι και πάλι η θέση προσεγγιζόταν δια θαλάσσης. Βεβαίως, και εκείνες τις περιόδους οι αποστάσεις στην ανοιχτή θάλασσα ήταν αρκετά μικρότερες από σήμερα, με την Νάξο να σχηματίζει τμήμα ενός μεγαλύτερου νησιωτικού όγκου, την επονομαζόμενη «Κυκλαδία» που συμπεριελάμβανε επίσης την Ίο, την Πάρο, τη Δονούσα και την Άνδρο. Συνοψίζοντας, οι αρχαιολογικές έρευνες που έχουν διεξαχθεί, μέχρι στιγμής, στη Στελίδα δείχνουν ότι αποτελεί την αρχαιότερη θέση στη Νάξο, η οποία μάλιστα παρέχει και τα πρωιμότερα στοιχεία για την ανθρώπινη δραστηριότητα στις Κυκλάδες και τη λεκάνη του κεντρικού Αιγαίου ευρύτερα.
Η χρήση του πυριτόλιθου της Στελίδας μετά τη Μεσολιθική φαίνεται ότι σχεδόν έπαυσε, αφού διαπιστώνεται ότι υποκαταστάθηκε από τον οψιανό της Μήλου. Ωστόσο, επιφανειακή κεραμεική της Εποχής του Χαλκού και των Ιστορικών χρόνων, μαρτυρούν συνέχεια της ανθρώπινης παρουσίας στον λόφο της Στελίδας και μεταγενέστερα.
Το «μινωικό» Ιερό Κορυφής
Άλλωστε, πολύ πρόσφατα (2019-2021) αρχαιολογικές έρευνες στην νότια κορυφή του λόφου (από όπου στην επιφανειακή έρευνα του 2013 είχαν συλλεχθεί πλήθος παλαιολιθικών πυριτολιθικών εργαλείων) αποκάλυψαν «Ιερό Κορυφής» μινωϊκού τύπου, χρονολογούμενο στην Μεσομινωϊκή ΙΙΙΒ-Υστερομινωϊκή ΙΑ (1600-1550 π.Χ.) Το κτήριο του ιερού είναι κατασκευασμένο από τον τοπικό πυριτόλιθο και έχει διαστάσεις 7 x 6 μ. Κατά την ανασκαφή ανασύρθηκαν αφενός τελετουργικές αποθέσεις από κωνικά κύπελλα, βότσαλα καθώς και κατάλοιπα γευμάτων που βρέθηκαν στην αρχική τους θέση και αφετέρου αντικείμενα, με ιδιαίτερο συμβολισμό και χρήση (λατρευτική, αναθηματική), όπως λίθινη αρύταινα, χάλκινα ανθρωπόμορφα ειδώλια, χάλκινο ομοίωμα ποδιού, που προέρχονται από τον εν λόγω κτήριο ή τον περιβάλλοντα χώρο του, αλλά κατολίσθησαν στην πλαγιά.
Πλέον η Στελίδα εντάσσεται στην «ομάδα» των ελάχιστων εκτός Κρήτης «μινωϊκού τύπου» Ιερών Κορυφής, η οποία απαρτίζεται από τον Άγιο Γεώργιο στα Κύθηρα, τον Τρούλο στην Κέα, τους Τριάντα στη Ρόδο, και, ίσως, σύμφωνα με μία άποψη, τη Μικρή Βίγλα στη Νάξο. Αυτή η νέα, και μάλλον απρόσμενη, ανακάλυψη υποδηλώνει ότι η Νάξος ήταν πολύ πιο δυναμικός «παίκτης» στις σχέσεις με την Ανακτορική Κρήτη από ό,τι πιστευόταν.
